چند روایت از یک انسان که با امواج ارس به دریا پیوست؛
تا حالا به کتابخانه‌ی مدرسه یک روستا و یا یکی از مدارس حاشیه تهران سر زده‌اید؟
"صمد بهرنگی" سالها پیش وقتی آموزگار مدارس روستاهای آذربایجان بود وضعیت مدارس روستایی و کتابخانه‌هایش را دید به‌جای مهاجرت یا در کنج کافه‌ای نشستن و بحران‌های بشریت را حل کردن، با خود فکر کرد چه باید کرد؟ و این شد شروعِ گردآوری قصه‌های عامیانه و ترجمه و نوشتن برای کودکان. پیش از هر کس قصه‌هایش را برای شاگردانش می‌خواند و از زندگی و رنج‌های آن‌ها الهام می‌گرفت". یاشار به پسر شهری میگوید؛ میدونی این چیه؟ پسر میگوید: این راه مکه است. یاشار میگوید: نه این کهکشان راه شیریه، چطور تو اینو نمیدونی؟ مگه معلم شما اینا رو بهتون نگفته؟ پسر میگوید: معلم ما از این حرفها نمی‌زند، فقط درس میدهد و میرود ."
یک.صمد بهرنگی، 2 تیرماه 1318 در تبریز به دنیا آمد. بعد از اتمام تحصیات ابتدایی به دانش‌سرای مقدماتی رفت و پس از آن در مدارس شهرها و روستاهای آذربایجان به تدریس پرداخت. هم‌زمان در رشته‌ی ادبیات انگلیسی از دانشگاه تبریز فارغ‌التحصیل شد. در اواخر دهه 30 شروع به نوشتن داستان کوتاه و ترجمه کرد. اولین داستانش، " تلخون" را سال 42 در کتاب هفته منتشر کرد. همان سال همراه بهروز دهقان جلد نخست کتاب " افسانه‌های آذربایجان" را چاپ کرد. مجله‌ی فردوسی در سال " 45الدوز و کلاغها" را معرفی و نقد کرد و از این طریق بهرنگی در میان خوانندگان داستان فارسی مورد توجه قرار گرفت. مردادماه 47 انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان "ماهی سیاه کوچولو" را چاپ کرد. کتابی که بسیاری آن را اثری ضد حاکمیت تعبیر کردند.
شهریور 47 در یکی از سفرهایش برای جمع‌آوری داستانهای محلی، در منطقه‌ی "خدا آفرین" نزدیک مرز شوروی، در رود ارس غرق شد. مرگ صمد بهرنگی در منطقه‌ای دورافتاده در کنار پیشینه‌ی نقدهای اجتماعی او و بازخواست‌ها و احضارهایش طی آن سالها، این گمان را ایجاد کرد که مرگ وی اتفاقی نبوده است.
دو.نوشته‌های مهیج او ضد پدرسالاری و سرمایه‌داری و نقدهای پرشور وی به نظام آموزشی، در تاریخ اجتماعی و روشنفکرانه ایرانیان جایگاه ویژه‌ای برای بهرنگی به همراه آورد. در طول دهه‌ی پنجاه بهرنگی را برای گروه‌های ضد‌پهلوی به قهرمان شهید تبدیل کرد و در انقلاب 57 به‌عنوان یک الگو از معلم نمونه معرفی شد.
سه. پس از گذشت پنج دهه از مرگش، صمد هنوز زنده و محل بحث است. در این سالها بسیاری از چهرههای ادبی و روشنفکری تصویر متفاوتی از صمد نمایش داده‌اند، اما هیچ‌یک از این‌ها به تنهایی تصویر نسل ما ازصمد نیست. صمد برای من آموزگاری دل‌سوز و متعهد و نویسنده‌ای پیشگام در تاریخ ادبیات کودکان ایران است. صمد بهرنگی به گمان من بیش از آنکه قربانی ارس، یا دسیسه‌ی دیگری باشد، قربانی اجتماع است. قربانی ناآگاهی مردمی است که آثارش را نخواندند و تکفیرش کردند و یا از او قهرمان شهید ساختند. او بیش از این قربانی کسانی بود که یک نویسنده و آموزگار بزرگ را به نفع منافع احزاب کوچک خود مصادره کردند. اینکه آثارش علیرغم کم توجهی‌ها در ایران، دوباره مورد توجه محافل ادبی و هنری جهان قرارگرفت و گاردین "ماهی سیاه کوچولو" را جزو ده کتاب مهم ادبیات کودکان معرفی کرد، تاکیدی است بر اینکه صمد نه تنها برای آذربایجان، نه تنها ایران، بلکه متعلق به بشریت است. "ماهی سیاه کوچولو"ی او اکنون در برکه‌ها و رودها و دریاهای جهان شنا کرده است.
چهار.این رویداد چون رویدادهای گذشته‌ام، دربرگیرنده‌ی چندین اثر و سند )عکس، جلد کتاب و پوستر( و روایت‌های گوناگونیست که هنرمندان از "یک انسان که با امواج ارس به دریا پیوست" ساخته‌اند. برای من به عنوان گردآورنده، زنده نگاه داشتن نام و یاد صمد و تشویق نسل امروز به خواندن و اندیشیدن درباره‌ی او از هر چیز دیگری مهم‌تر است.
آرش تنهایی، شهریور94
صمد شاید معلم همه ما نباشد ولی در روزمرگی آموزشی ما ایرانی‌ها تأثیر شگرفی گذاشته است، آرزوی کودکی‌های ما توانایی و تلاش ماهی سیاه کوچکی است که او برای ما به تصویر کشید و اندیشه و آینده‌نگری ما رسیدن به دریایی (افقی) است که راهش را او برایمان نمایان کرد.
نوشته‌های او شکاف طبقاتی جامعه را هدف گرفته بود و تلاش می‌کرد با نمایان کردن آن و همچنین از بین بردن بی‌سوادی در قشر فرودست، این شکاف را به کم‌ترین حالت ممکن نزدیک کند.
نمایشگاه "چند روایت از یک انسان که با امواج ارس به دریا پیوست" تلاش می‌کند وجوهات شخصیتی و آثار صمد بهرنگی را به نمایش بگذارد. از شما دوستان دعوت می‌کنم آثار این نمایشگاه را از نردیک ببینید.
فرشید پارسی‌کیا شهریور 94
با آثاری از:
فرشاد آل‌خمیس، صالح تسبیحی، مرتضی خسروی، زرتشت رحیمی، یحیی رویدل، شوآتیر، کیانوش غریب‌پور، نفیر، اسماعیل قنبری، گلرخ نفیسی
با نگاه دوباره به آثار:
امیر اثباتی، وحید آتشی، آیدین آغداشلو، ضیاءالدین جاوید، بزرگ خضرائی، مصطفی رمضانی، بهزاد غریب‌پور، فرشید مثقالی، اردشیر محصص، مرتضی ممیز، تلخان ناب‌دل
گالری دنا
