<p dir="RTL">سرپوش‌ها متنوع‌ترین و گسترده‌ترین انواع پوشاک هستند که در طول تاریخ برای تمدن‌ها، فرهنگ‌ها، ادیان و فرقه‌ها  دارای معانی و کاربردهای متفاوتی بوده‌اند و تا اوایل قرن بیستم همواره روی سرها قرار داشتند. </p> <p dir="RTL">در دوران باستان سر؛ مظهر تفکر و جایگاه روح تلقی می‌شده و از این جهت پوششی که سر را دربر می‌گرفت نشان‌دهنده‌ی افکار و اختیارات فرد بوده است. سرپوش‌ها جنبه‌ی پوششی، آرایشی و نمایشی نیز داشته‌اند و نماد جایگاه اجتماعی افراد واصناف و همچنین بیانگر تعلقات ملی، مذهبی و فرقه‌ای بوده‌اند. بنابراین نمادین بودن سرپوش‌ها، سبب خلق آثاری هنرمندانه و بی‌بدیل در تاریخ سرپوش گشته است که از این میان می‌توان به پرهای پرطمطراق و زینت‌یافته میان مایاها و سرخ‌پوستان آزتک، الیاف گیاهی و پارچه‌های درخشنده و با ابهت در مصر باستان، تاج‌های پوشیده از جواهرات سلطنتی در اروپا، سرپوش‌هایی از انواع گیاه میان قبایل آفریقایی تا کلاه‌های پر نقش و نگار و پشمین در مغولستان و سرپوش‌های افسونگر مشرق زمین اشاره کرد.  سرپوش‌ها مهم‌ترین نماد طبقه‌ی اجتماعی افراد نیز بوده‌اند این اهمیت تا جایی‌ بوده است که حتی تاج پادشاهان و خدایان ویژگی‌هایی کاملاً متفاوت داشته‌اند یعنی اسطوره را از تاریخ نیز تمییز می‌دادند. همچنین از خوانش سرپوش‌ها می‌توان پیشه‌ی شخصی که سرپوش به سر دارد را دریافت و می‌توان فهمید که او در چه منطقه‌ای زندگی می‌کند، کدام آیین دینی را دنبال می‌کند، چه میزان ثروت دارد و در کدام مرتبه و مقام اجتماعی قرار می‌گیرد.</p> <p dir="RTL">این که اولین سرپوش متعلق به چه تاریخی است مشخص نیست اما بر اساس مستندات به دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی؛ اولین سند موجود «ونوس ویلندورف» است که به سی هزار سال پیش بازمی‌گردد. به زعم برخی نظریه‌ها شکل مدوری که دورتادور سر این مجسمه را پوشانیده، کلاهی بافته شده از پشم است. همچنین تصاویری مربوط به پانزده هزار سال پیش روی دیواره‌های غار لاسکو وجود دارد که در آن تعدادی انسان با شکلی شبیه به سرپوش روی سرهاشان تصویر شده‌اند.</p> <p dir="RTL">اما اولین تصویر روشن و بی‌شبهه از سرپوش، تصویری مربوط به پنج هزار سال پیش در مصر باستان است، این تصویر یک نقاشی در مقبره‌ی تبس است که مردی با کلاهی مشهور به «پیلییس» را نشان می‌دهد‌. کلاهی مخروطی و بی‌لبه که از سربازان تا کارگران و ملوانان بر سر می‌گذاشتند. در میان آثار تاریخی به جا مانده از یونان نیز این کلاه بر روی سر دوقلوهای افسانه‌ای کاستور و پولوس وجود دارد که گویی بقایای تخم قویی است که از آن بیرون آمده‌اند. بنابراین سرپوش در مصر دنیایی نمادین، رمزآلود و شکوهمند داشت و چنان گسترده بود که از این سرپوش‌های پرطمطراق چون زینتی معمول و روزمره استفاده می‌شد. این سرپوش‌ها از انواع فلز تا پشم، الیاف خرما و نیلوفر آبی و پرهای پرندگان و  پارچه‌های گوناگون ساخته می‌شدند چیزی شبیه به آن چه که هنرمندان و طراحان امروزی در برخورد با هنر انجام می‌دهند. از یک کشاورز تا کاهن، فرعون و خدایان و الهگان همه و همه سرپوشی ویژه داشتند. مشهورترین سرپوش مصری «نمس» است. تصویر نمس را می‌توان با تابوت توت عنخ آمون به یاد آورد. پارچه‌ای راه‌راه که تمام تاج و پشت سر و گردن را پوشانده و در دو طرف سر، همچون دو بال بزرگ پشت گوش‌ها و جلوی هر دو شانه آویزان شده است که گاهی با تاج دوتایی ترکیب می‌شد. نمس اگرچه یک تاج نبود اما به عنوان نماد قدرت فرعون شناخته می‌شد. </p> <p dir="RTL">در میان آثار تاریخی سرپوش‌هایی تماشایی از معبد تل‌اسمر تا لوح پیروزی نارام‌سین و از لوح مشهور حمورابی تا غار دوشه در لرستان و نقش‌برجسته‌های تخت جمشید همواره در حال خودنمایی‌اند. بر همین اساس «باشلق» که واضح‌ترین تصویر به دست‌آمده از آن متعلق به تخت جمشید است میان مادها رواج داشت. این کلاه از آن جهت مهم است که در طول تاریخ تبدیل به یکی از نمادهای مهم آزادی شد. کلاهی کیسه‌ای، مخروطی و نرم که در رأس به جلو یا عقب خمیده است و در دو طرف، دو تکه‌ی آویزان دارد که هنگام سرما گوش‌ها را می‌پوشاند و همچنین به صورت دهان‌بند برای جلوگیری از دمیده شدن نفس به صورت پادشاه هنگام بار عام و آلوده نشدن آتش هنگام نیایش استفاده می‌شد. باشلق در میان سکاها، پارت‌ها، پارسیان، مردمان سرزمین‌های آناتولی، ارامنه، قفقازها و ترکمن‌ها تا اروپای شمالی رواج داشت. یونیان و رومیان آن را «فریجین» نامیدند. زیرا با این کلاه از طریق مردم فریجیا که در آن زمان سرزمینی بود میان مادها و یونانیان آشنا شدند. این کلاه نماد آزادی بردگان روم بود از آن جهت که هنگام آزادسازی به بردگان داده می‌شد. بعدها در انقلاب فرانسه، انقلابیون آن را بر سر گذاشتند و به کلاه سرخ آزادی شهرت یافت. هم اکنون این کلاه به عنوان نماد المپیک سال دو هزار و بیست و چهار فرانسه نیز انتخاب شده است.</p> <p dir="RTL">از انواع سرپوش می‌توان به کلاهخود نیز اشاره کرد. کلاهخود عموما از فلزات ساخته می‌شد تا در رزم و جنگ محافظ سر جنگاوران باشد. کلاهخود از جنبه‌ی آرایشی و زینتی، بسیار مهم بود چرا که مرتبه‌ی نظامی جنگجویان را اعلام می‌کرد. بر همین اساس مزین‌ترین آنان مخصوص پادشاه و سپس سران لشکری بود که با مرصع‌کاری، فولادکاری، زنجیربافی، طلاکوبی و نقره‌کوبی همراه با پارچه‌ها و پرهای الوان تزیین می‌شد. همچنین پرچم‌ها مهم‌ترین بخش کلاهخودها بودند  که در بالای آن‌ها نصب می‌شدند و خودی و غیر خودی را مشخص می‌کردند.</p> <p dir="RTL">اما سرپوشی وجود داشت که از هر سرپوش دیگری مهم‌تر بود و از معتبرترین و کمیاب‌ترین مواد ساخته می‌شد و فردی که آن را بر سر می‌گذاشت شخص اول آن جامعه بود. این سرپوش «تاج» نامیده شد که نماد حاکمیت و اقتدار بود و طی مراسم تاج‌گذاری اختیارات پادشاهی مملکت به فرد واگذار می‌شد. بنابر مستندات تاریخی و مکتوبات اسطوره‌ای و باورهای شفاهی، تاج‌گذاری برگرفته از آیین‌های کهن شرق میانه و بین‌النهرین و ایرانیان است که رسم تاج‌گذاری در غرب نیز از همین جا سرچشمه می‌گیرد. تاج‌های پادشاهان و ملکه‌های ساسانی بیشترین تنوع را در طراحی داشتند. آن‌ها عموما کلاهی گرد با لبه‌ی کنگره‌دار و دارای دنباله‌ای از حریر نازک بودند. گوی مرصع، هلال ماه و بال پرنده بر بالای کلاه اصلی تاج نیز قرار می‌گرفت و در تزیینات آن از افراط و اغراق بهره برده می‌شد. همچنین بر سکه‌ها تصویر ملکه‌هایی از ایران حک شده است که نشان می‌دهد آنها نیز تاج بر سر داشتند و روی آن پارچه‌ای می‌انداختند که بر شانه‌ها مانند شنل رها بود .</p> <p dir="RTL">با آن که تاج‌های ساسانیان شهرتی عالم‌گیر داشتند اما با ورود اسلام؛ شاهان ایران دیگر از تاج بدان شکل و شمایل استفاده نکردند تا آن که در دوره‌ی قاجاریان آقا محمد خان دستور به ساخت تاج می‌دهد و تاج‌گذاری می‌کند. این تاج به شکل گنبدی تخت و از مس ساخته شده که تزیینات روی آن میناکاری شده است. بعدها «تاج کیانی» که به سبک و سیاق تاج‌های اروپایی است اولین بار به دستور فتحعلی‌شاه ساخته می‌شود و تبدیل به تاج پادشاهان قاجاری می‌گردد. تاجی از کلاه مخمل سرخ همراه تزیینات و جواهراتی کمیاب همچون الماس مشهور کوه نور که به صورت جقه‌ای جداگانه روی آن نصب می‌شد. همچنین زنان شاهزاده نیم‌تاج و تاج مرصع مزین به جقه و پر روی تور نازک می‌گذاشتند.</p> <p dir="RTL">با این حال در دوران اسلامی از مشهورترین تاج‌های وزین تاریخ، تاج هفتاد منی سلطان محمود غزنوی است. این تاج به اندازه‌ای سنگین بود که وزن آن روی سر، غیر قابل تحمل می‌گشت  و بدین جهت آن را از سقف آویزان می‌کردند تا سلطان زیر آن بنشیند و تاج بدون فشار بالای سر او قرار بگیرد. این تاج یادآور تاج‌ مشهور و زرین انوشیروان است که آن نیز به همین سیاق آویزان می‌شد. بر خلاف ادوار پیشین سامانیان توجهی به تاج نداشتند و کلاه‌های منگوله‌دار می‌گذاشتند و به دور آن‌ها دستارهایی سگزی‌وار (سکازی) می‌بستند که گاه به طلا مزین بود.  بعد از آن دستار و عمامه جایگزین تاج شد. تاج در دوران صفویه کلاه صوفیان بود که به دور آن دستار پیچیده می‌شد. این کلاه که بعدها قزلباش نام گرفت از آن جهت شهره است که ابتدا ویژه‌ی اهل تصوف بود و یک صوفی به نام شیخ حیدر آن را به نشانه‌ی طریقت خود رواج داد.  این تاج  از ماهوت ضخیم سرخ‌رنگ دوخته می‌شد و دوازده ترک به نشانه‌ی تشیع دوازده امامی داشت. ترک‌ها در مرکز بالایی به یکدیگر نزدیک گشته و میله‌ای چوبی در آن قسمت قرار می‌گرفت که ادامه‌ی کلاه بود. روی کلاه دستار را طوری می‌بستند که گاهی تنها آن چوب دیده می‌شد و در نهایت عمامه‌ای بود چوبکدار. هنگامی که حکومت صفویه قدرت گرفت سپاهیان آن را بر سر گذاشتند و خود را قزلباش نام دادند. این تاج طریقت تصوف را به سیاست پیوند زد و به نمادی مهم تبدیل شد: نماد طرفداری از جریان‌های سیاسی مذهبی.  </p> <p dir="RTL">دستار، خود سرپوشی رایج میان مردمان سرزمین‌های گوناگون بود. دستار، دلبند یا عمامه پارچه‌ای به طول شش تا یازده متر است که دور سر پیچیده و معمولا زیر آن عرق‌چینی به سر گذاشته می‌شود. همچنین عامه‌ی مردم نداشتن آن را مترادف با مستی، مرد نبودن و نابالغی می‌دانستند. انواع دستار میان مردمان جنوب و غرب آسیا و شمال آفریقا رایج بود و بعدها به اروپا نیز راه یافت. اروپایی‌ها آن را توپر و به شکل قلب می‌ساختند یا به صورت پیلی‌دار طوری می‌پیچیدند که انتهای پارچه به شکل کاکل بیرون آمده و آن را با یک پر طاووس آذین می‌کردند. همچنین زنان اروپایی شکل توپر آن را بر سر می‌گذاشتند. در ایران نیز بزرگان و خلفا، قضات و فقها، بادیه‌نشینان و جنگجویان و مردمان قبایل مختلف هر یک دستارشان را به شکل ویژه‌ای می‌بستند و تنها غلامان از داشتن دستار منع شده بودند. این نیز گفتنی است که تازدن و پیچیدن دستار انواع گوناگون دارد: طبرستانی، پاکستانی، قمی، نجفی و عربی و ... هر کس بنابر جایگاه اجتماعی خود نوع خاصی از دستار را داشته است. تحت‌الحنک نوعی از بستن عمامه بود که بیشتر میان اهل فضل باب بود. پارچه را به دور سر می‌پیچیدند و دنباله‌ی آن را به زیر چانه و دور گردن می‌انداختند. همچنین درجه‌ی علمی علما با باز کردن تای دستار مشخص می‌گشت، هر چه دستار بازتر می‌شد و پایین‌تر می‌آمده درجه‌ی علمی آن شخص بیشتر بوده. در ضمن رنگ‌های دستار نیز گوناگون و هر رنگ مرتبط به طبقه و شخص خاصی بود. به عنوان مثال سادات روحانی عمامه‌‌ی سیاه رنگ و دیگر روحانیون؛ سفید رنگ و علویان عمامه‌ی سبز بر سر داشتند. کسبه و  بازاریان و توده مردم نیز عموما عمامه‌ی شیر و شکری می‌بستند که زرد و سفید و قلابدوزی شده بود. رفته‌رفته  دستار گستردگی ‌اش از دست داد و از مقبولیتش کاسته شد و جای خود را به کلاه داد. به باور توده مردم بی‌کلاهی موجب سرافکندگی و بی‌آبرویی مرد بود و فقر و دیوانگی را در پی داشت. به این‌ترتیب حتی افرادی که توان خرید کلاه را نداشتند سرشان را با دستمال یا تکه پارچه‌ای می‌پوشاندند تا مبادا با دیوانگان یکسان خوانده شوند. در خانه و اندرونی نیز کلاه از سر مردان نمی‌افتاد و از عرقچین (شب‌کلاه) استفاده می‌کردند و حتی با آن به خواب می‌رفتند.</p> <p dir="RTL"> </p>