مارکو گریگوریان (متولد ۱۳۰۴ در کروپتکین، روسیه؛ درگذشته‌ی ۱۳۸۶ در ایروان، ارمنستان) از تأثیرگذارترین هنرمندان و حامیان هنر دوره‌ی مدرن ایران بود. او در دوران فعالیت خود، در کشورهای مختلف تجربه‌ی کار به‌عنوان هنرمند، مجموعه‌دار، معلم، گالری‌دار، و کیوریتور را داشت. مارکو مجموعه‌ی «آثار خاکی» را، مستقل از جریان هنر زمینی غربی، با استناد به خاک، ریشه‌ها، و هویت آغاز کرد.(۱) فرشته دفتری در توصیف آثار مارکو می‌گوید که آن‌ها «جهانی هستند، بدون این‌که مشتق باشند، و محلی هستند بدون این‌که به‌شکلی تقلیلی قومی باشند.(۲)»

آثار گریگوریان در چندین مجموعه‌ی عمومی از جمله موزه‌ی هنر مدرن در نیویورک، موزه‌ی متروپولیتن، تیت‌مدرن، موزه‌ی بریتانیا، مجموعه‌ی نلسون راکفلر، گالری گرِی در دانشگاه نیویورک، موزه‌ی هنرهای معاصر تهران، موزه‌ی شرق نزدیک و گالری ملی ارمنستان نگهداری می‌شود.

مارکو پس از مسافرت‌های متعددش به اروپا و آمریکا، مجموعه‌ای بر اساس هلوکاست و سپس مجموعه آثار مشهورش با استفاده از مواد زمینی مانند خاک، کاه و چوب خلق کرد. دونا اشتاین، کیوریتور بین‌المللی، بسیاری از آثار «خاکی» مارکو را «کپسول‌هایی کوچک از طبیعت» می‌نامد، و می‌گوید «او از دو تیرگی‌ای که پیش چشمانش بود، یعنی مرگ و زمین (خاک و سطح)، چیزی آفرید — که زندگی بود. از ۱۹۶۰، تمام پژوهش‌ها و ساخته‌های هنری گریگوریان از یک شوق او سرچشمه می‌گیرند: مواد زمینی و موادی که به خاک تعلق دارند.(۳)» آثار نمایشگاه حاضر از اولین مجموعه‌های کارهای خاکی او هستند، یعنی دوره‌ای که او نخستین تجربه‌هایش را با مواد جدید شروع کرده بود. این مسئله به این آثار نادر، اهمیتی دوچندان بخشیده است.

خانواده‌ی مارکو وقتی او پنج سال داشت به ایران مهاجرت، و برای مدتی در تبریز و تهران زندگی کردند. آن‌ها در نهایت به اصفهان رفتند و ده سال در محله‌ی جلفا زندگی کردند. با بازگشت این خانواده به تهران، مارکو در دبیرستان البرز و سپس در ۱۳۲۸ در مدرسه‌ی کمال‌الملک به تحصیل هنر پرداخت. دو سال بعد، بلافاصله پس از فارغ‌التحصیلی، مارکو به رم رفت و در آکادمی هنرهای زیبای رم ثبت نام کرد. پس از بازگشت به ایران، مارکو دومین گالری مدرن ایران(۴)به نام «گالری استتیک (۱۳۳۳-۱۳۳۸)» را تأسیس کرد. به استناد کریم امامی، مارکو از طریق این گالری، جریان‌های نو هنر اروپایی، آثار هنرمندان نوگرای ایرانی و مجموعه‌ی شخصی خود را به مخاطبان ایرانی معرفی کرد(۵).

مارکو، پس از مرگ دلخراش تنها دخترش سابرینا در ۱۳۶۵، سی سال پایانی زندگی‌اش را میان آمریکا و ارمنستان سپری کرد. در سال ۱۳۸۶، دو سارق در جریان دستبرد به منزل مارکو در ایروان، او را از ناحیه‌ی سر زخمی کردند. در روز پنجم شهریور ۱۳۸۶، یک روز پس از مرخصی از بیمارستان، مارکو گریگوریان در اثر یک سکته‌ی قلبی احتمالی درگذشت. پس از مرگ او، آثارش در چند نمایشگاه موزه‌ای به‌نمایش درآمده است. در زمان برگزاری این نمایشگاه، یکی از آثار مارکو روی دیوار تیت‌مدرن قرار دارد.

(۱) کاتر، هلند. شکوفایی مدرنیسم در ایران. نیویورک تایمز. ۵ سپتامبر ۲۰۱۳.

(۲) دفتری، فرشته. بازتعریف مدرنیسم. در: ایران مدرن. ۲۰۱۳. نیویورک: آسیاسوسایتی.

(۳) اشتاین، دونا. مقدمه. در: گریگوریان، مارکو. آثار خاکی. ۱۹۸۹. نیویورک: گالری گورکی.

(۴) نخستین گالری مدرن ایران «آپادانا» نام داشت، که فقط مدت کوتاهی فعالیت کرد.

(۵) امامی، کریم. نوشته‌های کریم امامی درباره‌ی فرهنگ، ادبیات و هنر مدرن ایران. امامی، گلی (گردآورنده). یاوری، حورا (سردبیر). ۲۰۱۴. نیویورک: بنیاد میراث ایران