یایویی کوساما هنرمندی شیفتهی طبیعت
یایویی کوساما هنرمندی برجسته در سطح جهانی به شمار میآید که زمینه را برای مینیمالیسم، پاپ آرت و چیدمانهای چشمگیرِ هموار کرده است. در آثار بنیادستیز او که کدو تنبل، گل، خالخال، حلقه، و آینه مشخصهی برجستهی آنهاست، ایدههایی نظیر خودنابودگری، ترس و ابدیت بررسی میشوند. این ایدهها تاکنون مخاطبان بسیاری را به گالریهای هنری در سراسر جهان کشاندهاند.
تاکنون مطالب بسیاری دربارهی آثار مشهور کوساما از قبیل «تورهای بینهایت»، «اتاق آینههای بینهایت» بیماری روانی او و حتی چگونگی مشهورشدنش نوشته شده اما شیفتگی او به طبیعت که جنبهی اساسیِ دوران حرفهای پربار او است، کمتر پژوهیده شده است.
نمایشگاه «کوساما: طبیعت کیهانی» در باغ گیاهشناسیِ نیویورک (NYBG) که سال پیش به سبب پاندمی کرونا به تعویق افتاد، سرانجام از ۲۱ فروردین (۱۰ آپریل) آغاز شد و تا ۹ آبان (۳۱ اکتبر) ادامه خواهد داشت. انتظار میرود که این نمایشگاه پژوهش پرمحتوایی دربارهی علاقهی این هنرمند به طبیعت باشد.
میکا یوشیتاکه، کیوریتور این نمایشگاه، خاطر نشان میسازد که شیفتگیِ کوساما به طبیعت ریشه در کودکی او دارد. او دورهی رشد خود را در مرغزارها و گلخانهیِ نهالستانِ زیبای خانوادهاش در کوههای استان ناگانو در مرکز ژاپن گذراند. این هنرمند ژاپنی در زندگینامهی شخصیاش تحت عنوان «تور بینهایت» (۲۰۰۳) اشاره کرد که خاطرات بسیاری از غرقشدن در دنیایی آکنده از گل و گیاهانی را به یاد میآورد که مدام زنده میشدند و با او صحبت میکردند.
در حقیقت، گلها دالانی برای درک عمیقترِ کوساما نسبت به دنیای پیرامونش بودند. یوشیتاکه دراینباره توضیح میدهد: « کوساما درست از همان ابتدای کودکیاش ترسیم گلها را شروع کرد، اما ترسیمها و دفترهای اسکیسِ او مشخصاً بعد از ۱۹۴۵، مشاهدات ظریف و پیچیدهای را از آناتومی گیاهان و حالات آنها نشان میدهد». بسیاری از این ترسیمها و اسکیسها را میتوان در نمایشگاه باغ گیاهشناسیِ نیویورک مشاهده کرد. با وجود اینکه در آثار اولیهی کوساما، بازنمایی سنتی از گلها را میبینیم ولی در همان زمان کوشید تا سبکِ تصویرگریِ گیاهیِ خود را بپرورانَد؛ سبکی که اغلب شامل فرمهایی انتزاعی نظیر هستهها، ذرهها و گویها است.
کوساما در آثار خود پیوسته دست به دامن تصاویری بهظاهر بیپرده از دنیای طبیعی نظیر نقطه، کدو تنبل، گل و فالوس میشود؛ بااینحال، او از اینکه این فرمها را برای بررسیِ مفاهیمِ غیرمشهودِ گیتی، فضا و خود به کار گیرد، واهمهای ندارد.
باغ نرگس (۲۰۱۶) که در باغ گیاهشناسی نیویورک در معرض نمایش است، چیدمانی اصیل به شمار میآید که در طول سالهای متمادی بارها تکرار شده است. این اثر برای اولین بار در دوسالانهی ونیز در سال ۱۹۶۶ شهرتی به دست آورد؛ جایی که کوساما آن را به عنوان شرکتکنندهی غیررسمیِ این نمایشگاهِ بینالمللی قرار داد. این هنرمند ژاپنی خود را با بیش از ۱۰۰۰ گوی آینهای که میخواست آنها را به قیمت هر قطعه ۲ دلار بفروشد، محصور کرد در حالی که کنار تابلویی ایستاده بود که روی آن نوشته شده بود :«نارسیسیسم شما برای فروش». نمونهی اولیهی این اثر به سان خود-تبلیغی و نقد کوساما بر تجاریسازی هنر پنداشته میشود اما نمونههای بعدی را به عنوان زمینهی انعکاسی پویایی تفسیر میکنند که نشان از جنبوجوشِ عالمِ درهمتنیدهای است که هر حیطهای در آن وابسته به دیگر حیطهها است.
جانسون در این خصوص توضیح میدهد: «من معتقدم که واژهی متافیزیکی برای توصیفِ نحوهی نگرشِ او به گیتی، جایگاهش در آن و چگونگیِ ارتباط و پیوستگی بین آنها، واژهی مناسبی است». دیدگاهِ یوشیتاکه نیز به همین صورت است. او تصریح میکند که در ذهن کوساما «طبیعت زنده است، آن هم در چرخهی جاودانی از شدن، تجزیهیافتن و زایش دوباره، و نیز بخشی از یک جهان بزرگتر».
محیط کالیدوسکوپی اثر مشهوری از کوساما به نام «اتاق آینههای بینهایت» که او در آن وهمی از جهانی بیانتها را خلق میکند، در بیشتر نمایشگاههای آثار او حضور دارد. بهار امسال موزهی تِیت مدرنِ لندن قرار است نمایشگاه «یایویی کوساما: اتاق آینههای بینهایت» را بازگشایی کند که نمایشگاهی منحصربهفرد از آثار هنری جالبتوجه این هنرمند است.
جدای از ظاهرِ اینستگرامیِ این چیدمانهای شگفتانگیز که مسلماً کوساما را به شهرت امروزینش رسانده، آثار مشارکتیِ او هم ارجاعات فراوانی به شیفتگیاش به طبیعت و امر متافیزیکی را در خود جای داده است. به طول مثال، او برای اثر «اتاق آینههای بینهایت-عرصهی فالوسها» (۱۹۶۵/۲۰۱۶)، اتاقی آینهای را پر از فرمهایِ قرمز و سفید خالداری نمود که شبیه به فالوس بودند. این قطعهی نمادین که همینک بخشی از مجموعهی دائمی هیرشهورن است، یادآور تجربهی کودکی کوساما است که مزارع بیپایانی او را احاطه کرده بودند؛ مضاف بر اینکه ایدهی تکرار، کاوش جنسی و ادراک را مورد بررسی قرار میدهد.
خالخال علاوه بر اینکه مشهورترین نقشمایهی این هنرمند به شمار میآیند، نشانهای است که مؤلفههای مهمی از درک کوساما از طبیعت را مشخص میسازد. این نقطهها از جمله عناصری هستند که در اجراها، چیدمانها، نقاشیها و مجسمههای کوساما وجود دارند و ریشهی دلبستگی او به آنها را میتوان در کودکی او یافت، یعنی آن زمانی که چمنزارهای پهناور قدرت دید او را تیرهوتار میساخت و احساس خودنابودگری را ایجاد میکرد. یوشیتاکه دراینباره میگوید: «خالخال کوساما مشابه مجموعهای از نقاط فشار آموزشدیدهای است که در نواحی پیرامونیِ بدن احساس میشوند و با حیات کیهانی در هم تنیدهاند. این خالخالها را نمیتوان به صورت یک فرمِ دایرهای شکلِ یکدستِ منفرد درک کرد بلکه در عوض موجودیتی کروی، نامحدود و پیچیده به شمار میآیند.» همانگونه که خود خود کوساما بیان کرده است: «خالخالها راهی هستند برای بینهایت. هنگامی که ما طبیعت و بدنهایمان را با این نقاط محو میکنیم، به بخشی از یکپارچگیِ محیطمان بدل میشویم. من به جزئی از ابدیت تبدیل میشوم و ما خودمان را در عشق نابود میسازیم».
یوشیتاکه متذکر میشود که جنبهی مهمِ دیگری از علاقهی کوساما به طبیعت شیوهی انسانیکردن زندگی گیاهی است. این امر مشخصاً از برخورد او با کدوتنبلها مشهود است. کوساما زمانی گفته بود نخستین کدویی که در کودکیاش دید، مانند یک موجود زنده با او حرف زد و از آن پس، او کدوها را به سبب شکل خندهدارشان، احساس گرمشان و خصلت انسانمانندشان گرامی میدارد. جانسون در این زمینه اشاره میکند که بهرغم اینکه برخی از تندیسهایِ کدوتنبلهای کوساما ممکن است از دور شبیه به هم به نظر رسند، ولی هر کدام از آنها نمایانگر یک نوع موجود متمایز است که این هنرمند آن را به مانند هر انسانی قابل شناسایی و تشخیص میداند.
این برخورد انسانگونه را در شماری از آثار کاغذیِ موجود در باغ گیاهشناسی نیویورک نیز میتوان مشاهده کرد. در «شب» (۱۹۵۳) یک گوی شناور بهسان قلبی در حال تپش بزرگ میشود؛ و در «بذر» (۱۹۵۲) یک چشم شبیه به یک بذر به نظر میآید. یوشیتاکه در توضیح این مسئله میگوید که کوساما در این نقاشیهای ابتدایی و غریزیاش در نظر دارد تا «بیان تاریکی از خیال، دلواپسی و هیجان» را به نمایش گذارد، «ولی بازهم شاهد وجود طبیعت ملکوتی سبکسرانهای هستیم که امر زمینی و امر کیهانی را با یکدیگر تلفیق میکند».
یایویی کوسامای ۹۲ساله قصد آرامگرفتن ندارد. به جز نمایشگاههایی که پیشتر گفته شد، «دسته گلی از عشق که در عالَم هستی دیدم» بزرگترین نمایشگاهی است که این هنرمند در سال جاری پیش روی خود دارد. این نمایشگاه که به مرور هفت دهه فعالیت هنری کوساما میپردازد، تاکنون چندینبار به سبب شیوع کرونا به تعویق افتاده بود ولی در نهایت از ۳ اردیبهشت در گروپیوس باو برلین کار خود را آغاز کرد و تا ۲۶ مرداد ادامه خواهد داشت.